1.БУРХАН ХАЛДУН

Бурхан Халдун: Өмнөдэлгэр сумын нутаг дахь ой хөвчит энэ уулын нэр нь анх цайзат бэхлэлт гэсэн утгыг илэрхийлж байснаа XII зууны үед тахилгын газар гэсэн утга санаатай болжээ. Харин XVII зууны үед Монголын түүхчид бурхан гэдэг үгтэй холбон тайлбарласнаас эл үгийн анхын утга мартагдсан байна. Тэмүүжин багадаа хэдэнтээ Гурван мэргэд мэт дайснууддаа мөшгөгдөн дутааж байх үедээ Бурхан Халдун ууланд бүгэн амь гарч байжээ. Тэрээр нэгэнтээ уулнаас бууж ирснийхээ дараа:

      Бурхан Халдуныг өглөө бүр тахья

      Өдөр бүр мөргөе

      Ургийн урагт мэдтүгэй . . .  гэж бүсээ хүзүүндээ тохож, сөгдөн есөнтөө мөргөж байсан нь энэ уулыг хичнээн их шүтэж байсны илрэл буй за.

Бөө мөргөлийн сүсэг бишрэлтэй түүний бодлоор тэр уул зөвхөн сүрлэг том хад хясаа, намаг шавар, ой хөвч ихтэйдээ амийг минь аварлаа гэх бус харин түүнд онгон сахиус оршдог хэмээн тахиж байсан байна. Тиймээс эдүгээ Бурхан Халдуны овоо нь оройдоо бус бэлд нь байдаг.

Түүнд дээдсийн шарил байдгаас очиж болохгүй ариун нандин байлгаж, нууцлах учиртай хэмээдэг бүлгээ. Төрийн тахилгатай дөрвөн уулын нэгбөгөөд төрийн тахилгаар төрийн хар сүлдийг тахиж төрийн хэмжээнд тэмдэглэн өнгөрүүлдэг юм.

Burkhan Khaldun: Temuujin survived thanks to this mountain when he escaped from Gurvan Merged for several times in his childhood. When he arrived from the mountain he ordered to worship it for all generations. For him who was worshipper of shamanism the mountain was not only great cliffs, swamps and taiga he believed that it had sacred spirit. There fore, the shrine of Burkhan Khaldun is at the foot of it but not on the top. Because people believe that there is a burial of dignitaries so it must be kept in secret and it is forbidden to climb the mountain. Burkhan Khaldun is one of four state worshipped mountains, therefore, black emblem of national is worshipped and celebrated at the level of the nation.

2. ДЭЛҮҮН БОЛДОГ

Дэлүүн болдог: Дадал сумын зүүн талд орших дээр нь дурсгалын хөшөө босгосон толгой. Түүний тухай домог өгүүлэхэд Чингисийг төрөхөд эхэд нь адууны дэлүүгээр шөл уулгахдаа зүүн нуурын уснаар чанасан учир Дэлүүн нуур гэж нэрлээд харин баруун нууранд Чингисийн биеийг угааж булхаснаас Болдог /Булхдаг-булдаг/ гэж нэрлэдэг. Баруун зүүн нуурын нэрийг нийлүүлж Дэлүүн Болдог болсон гэнэ.

Deluun Boldog: Deluun Boldog is a hill with a monument on the top of it. Dadal somon. Legend says that when Chinggis qahan was born her mother was given a spleen soup and water of the soup was taken from the east lake, thus, east lake was given a name Deluun (Mongolian word for spleen), moreover, Chinggis’s body was wallowe in the west lake, thus, west lake was given a name Boldog (bulhdag-mongolian name for wallowing). Therefore, the names of east and west lakes called together as Deluun Boldog.

3. ХЭРЛЭНГИЙН ХӨДӨӨ АРАЛ

Хэрлэнгийн хөдөө арал: Хэрлэнбаян Улаан уулын өмнөх, хэрлэнгийн тохойд орших 600км.кв хэмжээтэй энэ талын Аварга голын хойд дээр эзэн Чингис хааны Их Аураг орд байсан. Энэ газар түүхэн алдарт эх сурвалжит бичиг Монголын Нууц Товчоо бичигдэж дууссан учраас 1990 онд түүний 750 жилийн ойд зориулсан хүндэтгэлийн хөшөөг босгосон юм. Мөн энэ газрыг улсын нөөц газар болгосон.

Kherlen’s Khuduu Aral: A steppe with size of 600 km2 in the Kherlen Bay is located in the south of Kherlenbayan Ulaan Mountain. The Conqueror Chinggis qahan Great Aurag Mansion was on the bank of Avarga River of this steppe. In this historical place, ‘The Secret Bureau of Mongolia”, which is a great fact of Mongolian history, was written. Therefore, a monument for this historical fact’s 750th Anniversary was erected in 1990. Also, this place was recorded as a national resource.

4. ХАР ЗҮРХНИЙ ХӨХ НУУР

Хар зүрхний Хөх нуур: 1189 онд Чингис хаан Хамаг монголын хаанаар өргөмжлөгдсөн. Тийм ч учраас Хар зүрхний Хөх нуурын урд эрэг дээрх 15 орчим метр диаметртэй гэрийн буурь мэт хэлбэртэй чулууг Чингис хааныг хаанд өргөмжлөгдөхөд нь барьж өгсөн ордны буурь байж магадгүй хэмээн таамагладаг. Цэнхэрмандал сумын төвөөс баруун хойд талд орших Хар зүрх уулын энгэр дэх холбоотой том жижиг хоёр нуур бөгөөд Цэнхэрийн голын саваас Цагаандаваа хэмээх ойд модтой намхан даваагаар 4 км зайтайгаар тусгаарлагдан оршдог. Хар зүрх уул нь араараа модтой, зүрхэн хэлбэрийн шовх уул юм. Хар зүрхний Хөх нуурын орчим нь шинэс, хус, улиасан ойтой, бургас, бут, бөөрөг бүхий ус намаг ихтэй, ой тайгын бүсийн төрх байдалтай газар юм.

Khukh Lake of Khan Zurkh: In 1189, Lord Chinggis became the qahan of whole Mongolia in this place,. Thus, the round shaped ger base like stones with nearly fifteen meters of diameters on the southern side of the Khukh Lake of Khar zurkh are hypothesized to be the base of a palace that could have been built for Chinggis qahan when he acceded to the throne. There is a sentence in the 122nd chapter of “The Secret history of Mongolia”: “Temuujin and his followers moved from there to Khukh nuur lake of Khar Zurkh in Sengur Gorkhi Stream inside Khurelkh.”, the lake mentioned here is one big and one small connected lakes that flow through the southern slope of Khar Zurkh mountain which is located in the north from the center of Tsenkhermandal somon and they are divided at the beginning of Tsenkher river’s basin by a forested hill and flow 4 km away from each other.

5. БАЯН ДУУРЛИГ

Дуурлиг нарсны Хүннүгийн булш : Баян-Адрага сумын урдах нарсан ойг Дуурлиг нарс гэх ба сумын төвөөс 1 км зайд модон дотор эртний Хүннүгийн үеийн 200 гаруй булшнууд дөрвөлжин болон дугуй хэлбэртэй чулуун дараастай өмнө талдаа үүдэвчтэй дунджаар 20-30 м, голчтой бөгөөд зарим нь 40:40 м хүртэл хэмжээтэй дөрвөлжин хүрээтэй ба эдгээрийг язгууртны булш бунхан гэж үздэг.

6. РАШААН ХАД

Батширээт сумын нутаг, Биндэр уулын зүүн урдах хадтай хошууг Биндэрийн эрүү буюу Рашаан хад гэдэг. Энэ орчмоос палеолит, мезолит, неолитын чулуун зэвсгүүд, хүрэл ба төмөр зэвсгийн түрүү үеийн буган хөшөө, булш, Хүннү, Кидан, Монголчуудын булш олонтой олддог. Рашаан хаднаа дээд палеолитын үеэс дундад зууны үе хүртэлх түүхийн олон үед хамаарах ан амьтан, хүний зургийг цоолборлож, зурж, овгийн хэдэн зууны тамгыг сийлж, орхон, кидан, араб-перс, хятад, төвд, монгол бичгээр хорь гаруй бичээс бичиж үлдээсэн ба орчинд нь малтлага хийхэд хөрсний бүтцэд дөрвөн соёлт давхарга байгааг илрүүлсэн байна.

Хаднаас зүүн тийш 950 м-т 195:30 см хэмжээтэй, дөрвөн талдаа бугын дүрстэй 2, дүрсгүй хоёр хөшөө байдаг. Хөшөөдийн эргэн тойоронд 12 том жижиг хиргисүүр булштай.

Rashaan khad’s settlement: Rocky part of Binder Mountain that located in the territory of Batshireet Somon is called Binder Eruu or Rashaan Rock. Many finds such as tools that belong to Paleolithic, Mesolithic and Neolithic Stone Ages, deer stones that belong to Early Bronze Age and graves of Mongolians who were living during the period of Huns and Kidan Empires. There are many paintings of animals, humans and carvings of tribe stamps that had been used for centuries, Arabia-Persian, Chinese, Tibetan, Mongolian scripts on the Rashaan rock. After an excavation, it was determined that there are 4 stratums in the soil structure.

There is a monument with deer description on four sides and more one without descriptions 950 m from the rock. And their size is 195:30 cm and there are 12 small and big tumuluses around the monuments.

7. БАЛДАН БРАЙВУН ХИЙД

Балдан Брайвун хийд: Дэлгэрхаан уулын өвөрт уг хийдийг 1777 онд боржин чулуугаар барьжээ. Ар халхын Утай Гүмбэн хэмээн нэрлэгдэж байсан энэ том хийдийг их хэлмэгдүүлэлтийн үед эвдэн сүйтгэсэн бөгөөд одоо суурин дээр нь жижиг  хийд үйл ажиллагаа явуулж байна. Тус хийдийн орчмын нарс, шинэс бүхий ойтой, нилдээ боржин чулуутай сайхан уулыг арван гурван Сансар уул гэдэг. Мөн хийдээс зүүн урагш замд боржин чулуун дээр товойлгон хийсэн 2:3 метрийн хэмжээтэй Манзушир бурхан байдаг.

Bereeven Monastery: This monastery was built with granite in 1777 in the southern slope of Delgerkhan Mountain. The monastery that once had a name Khalkh’s Ar Utai Gumben was demolished during the great political repression of Mongolia and today a small monastery is on the base of it. Also, there is Buddha Manzushir on the 2:3 in stone that is in the southeast of the monastery.

8. СЭЦЭН ХАНЫ ОРДОН МУЗЕЙ

Сэцэн ханы ордон музей : Халхын Сэцэн хан аймгийн хааны ордны суурийг анх 1691 онд тавьсан гэж үздэг бөгөөд дотор талдаа улаан, цагаан, бор хэрэмтэй байжээ. Сэцэнханы орд нь анх 20 орчим сүм дуганаас бүрдэж байсан ба эдүгээ 5 сүм нь хэвээр хадгалагдан үлдэж чаджээ. Сэцэнханы хэрэглэж байсан пүүсүү чулуугаар хийлгэсэн хоё аяга, хүрэн суман модонд угалз хээ урласан сандал, 10:10 см хэмжээтэй 3.9 кг жинтэй Сэцэнханы тамга зэрэг олон үзмэрүүд бий.

9. ӨГЛӨГЧИЙН ХЭРЭМ

Өглөгчийн хэрэм: Батширээт сумын төвөөс баруун урагш Баянгол, Өглөгчийн голын бэлчирт Дайчин уул хэмээх нарс, шинэсэн ойтой уулын амнаа чулууг шавар хаалтгүйгээр нямбайлан өрсөн хэрмийг Өглөгчийн хэрэм гэдэг. Ойролцоогоор 3м орчим өргөнтэй 2 хаалганы оромтой, дотроо жижиг шороон далангийн үлдэц бүхий эл хэрмийн ханын чулуун өрлөг зүүн өмнөд ба өмнөд хэсгээрээ тод мэдэгдэх ба бусад хэсгийг газрын хөрснөөс ялган харахад төвөгтэй болсон. Хэрмийн зузаан 2.5 м, ханын өндөр дунджаар 2.5-4.5 м, харин хамгийн өндөр хэсгээрээ 3.1 м хүрнэ. Хэрмийн дунд алсаас тод харагдах гозгор хадан цохиог нутгийн ардууд “Чингисийн морины уяа” хэмээн ярьдаг. Хэрмийн дотор барилга байсан ул мөр байхгүй  бөгөөд түүний дотор хананд тулган шороон дэвсэг нэмж тэгшилснээс үндэслэн XII-XIV зууны үеийн нум сумчдын бэхлэлт байсан гэж үздэг.

Oglogch’s Wall: There are stones walls that are built punctiliously without using clay in the mouth of Daichin Mountain, covered with pine and larch forests and located in the confluence of Bayan and Oglogch rivers, which are in the west of Batshireet Somon center. These walls are called Oglogch Kherem. Width of these walls is nearly 3m and there are tracks of two gates in the wall and remains of embarks inside the walls. The remains of wall stones can be seen clearly in the southeastern and eastern walls but not in other walls because they are almost disappeared. Thickness of the wall is 2 m, heights are 2.5-4.5 m in average and 3.1 m in highest parts. Locals call a lanky rocky cliff inside the wall as a horse rope of Chinggis qahan. There are no remains of buildings in the wall but flat terraces, thus, it could be archers’ fortification of the 12-13th century.